Czy wiesz, że większość zdolnych i utalentowanych dzieci wcale nie wpisuje się w stereotyp prymusa? Poznaj 6 profili dzieci zdolnych, które już ponad 30 lat temu opisali amerykańscy badacze tematu zdolnych, George Betts i Maureen Neihart.

Każdy z tych typów wymaga od rodziców nieco innego wsparcia. Pamiętaj także, że profile te są płynne, a dorastające dzieci często przechodzą z jednego w drugi. 

I. Prymusi (The Successful)

Nietrudno zgadnąć, że aż 90% rozpoznawanych przez szkoły dzieci zdolnych to właśnie dzieci o tym profilu. Rozgryzły szkolny system oczekiwań, nagród i konkursów, i doskonale wiedzą, co “się dobrze sprzedaje” w szkole. Zachowują się posłusznie, grzecznie, dobrze się uczą, zdobywają same piątki i osiągają sukcesy. Dzięki temu są oczywiście powszechnie hołubione przez rodziców i nauczycieli. Prymusi zachowują się tak, aby spełniać oczekiwania. Zależy im na ocenach, pochwałach i nagrodach od dorosłych, więc rzadko wykazują się problematycznymi zachowaniami. To właśnie typ prymusa sprawia, że wierzymy, że zdolny zawsze sobie poradzi!

Prymusi wydają się mieć wysoką samoocenę: są konsekwentnie chwaleni za sukcesy, popularni, mają wysoką pozycję społeczną. Polegają na systemie, ale nie są świadome swoich braków, bo zewnętrzne pochwały wzmacniają w nich poczucie, że spełnianie cudzych oczekiwań w zupełności im wystarczy.

Ich rozwój zależy głównie od kierunku wyznaczanego przez dorosłych. Zamiast dążyć do własnych celów i rozwijać własne pasje, opierają się na spełnianiu wymagań nauczycieli. Odnoszą więc sukcesy szkolne, ale nie budują i nie rozwijają własnej autonomii.

Dzieci-prymusi mogą wyrosnąć na kompetentnych dorosłych o dość ograniczonej wyobraźni. Świetnie funkcjonują w społeczeństwie i osiągają zawodowe sukcesy, jednak ich potencjał i uzdolnienia nie rozwijają się w pełni. Tak, jakby gdzieś po drodze w szkole ginęła ich kreatywność i niezależność.

Jak wspierać prymusa

Dawaj mu więcej niezależności i wolności. Twórz okoliczności, w których prymus musi podejmować ryzyko! Pozwól mu na przyspieszony lub wzbogacony program edukacji szkolnej. Zachęcaj do eksplorowania własnych, nienarzuconych zainteresowań - nawet jeśli są bardzo odległe od tego, co wydaje ci się najsensowniejsze!

II. Twórczy kontestatorzy (The Challenging)

Wiele systemów szkolnych w ogóle nie identyfikuje uzdolnień u twórczych kontestatorów! Dzieci tego typu są niesłychanie kreatywne i obdarzone ogromną wyobraźnią, ale dorosłym wydają się uparte, niegrzeczne, aroganckie i sarkastyczne. Często podważają autorytety, kwestionują publicznie nauczycieli. Nie dopasowują się do systemu społecznego i nie potrafią wykorzystać go na własny użytek. Nie dostają pochwał ani nagród. Ich interakcje w szkole lub w domu niestety bardzo często polegają na konfliktach.

Dzieci o tym profilu czują się sfrustrowane tym, że szkoła nie zauważa ich zdolności, twórczości i możliwości, że nie są doceniane. Zmagają się z niską samooceną. Mogą czuć się wykluczone ze swojej szkolnej społeczności. Niektóre prowokują swoich kolegów, przez co nie są mile widziane w zabawach grupowych. Czasami jest jednak wręcz przeciwnie - ich poczucie humoru, bezczelność i sarkazm imponują rówieśnikom i “rozwalają” pracę wychowawczą nauczycieli.

Pomimo swojej kreatywności, dzieciaki typu II często mają negatywny obraz siebie. Dlatego grozi im ryzyko uzależnień, wypadnięcia na margines, podejmowania zachowań przestępczych. Rodzice starszych nastolatków typu IV często wskazują, że we wcześniej ich dzieci wykazywały zachowania typu II.

Jak wspierać twórczego kontestatora

Bądź adwokatem swojego dziecka w szkole. Akceptuj je i próbuj zrozumieć jego perspektywę najlepiej, jak potrafisz. Zapewnij dziecku środowisko i nauczycieli, którzy są w stanie zauważyć jego możliwości i zrozumieć jego potrzeby. Pozwól mu eksplorować własne zainteresowania. Pomóż mu usprawnić jego umiejętności komunikacyjne i społeczne.

III. Kameleony (The Underground)

Dzieci o tym profilu udają, że są zwykłymi, typowymi dziećmi, a swoje uzdolnienia i możliwości ukrywają przed resztą. Pragną silnej przynależności do grupy, a gdy zauważają, że rówieśnicy niespecjalnie dobrze reagują ich pasje i zainteresowania, usiłują się do grupy za wszelką cenę dostosować. Szczególnie często dotyczy to zdolnych dziewczynek między 11. a 16. rokiem życia.

Gdy w okresie dorastania potrzeba przynależności i akceptacji społecznej staje się bardzo silna, zdolne dziecko o takim profilu przestaje poważnie traktować swoje dotychczasowe pasje i zainteresowania. Wierzy, że dzięki temu zyska uznanie kolegów i koleżanek. Często taka transformacja dokonuje się znienacka: nagle uczeń zupełnie traci swoje dotychczasowe pasje!

Dzieci typu III czują się często niepewnie i lękowo. Ich zmieniające się potrzeby stoją w konflikcie z oczekiwaniami rodziców i nauczycieli. Dorośli często reagują w sposób, który jeszcze bardziej wzmaga ich opór i wyparcie, bo wywierając naciski, aby dzieci kontynuowały swoją edukację w dotychczasowy sposób, nie uwzględniają tego, jak one rzeczywiście się z tym czują.

Jak wspierać kameleona

Akceptuj nowe potrzeby dziecka, mimo że do tej pory nie były tak silne. Daj mu czas na ekplorację tego, co dla niego w tym momencie ważne. Pozwól mu na przerwę w uczestnictwie w dodatkowych zajęciach, czy programach edukacyjnych rozwijających uzdolnienia. Zapewnij środowisko, w którym dziecko może realizować potrzebę przynależności bez porzucania swoich pasji. Zaufaj dziecku i pozwól mu samodzielnie odkryć swoje priorytety.

IV. Wyrzutki (The Dropouts)

Dzieci typu IV są złe na dorosłych, bo stworzony przez nich system nigdy nie zauważał ich potrzeb poznawczych i emocjonalnych. Dają wyraz tej złości albo poprzez zachowania depresyjne i odcięcie, albo też rozładowując się emocjonalnie (acting out), niekiedy zachowaniami wręcz agresywnymi lub autoagresywnymi. Bardzo często dzieci typu IV mają zainteresowania, które są niebywale odległe od rzeczywistości szkolnej, przez co w szkolnym środowisku nie doświadczają w ogóle uznania, nie mówiąc już o wsparciu. Szkoła wydaje się takim dzieciakom zupełnie bezsensowną stratą czasu, a czasem nawet miejscem wrogim. Większość wyrzutków to starsze nastolatki, choć zdarzają się też młodsze dzieci, które na przykład wagarują, czy zupełnie odcinają się psychicznie i emocjonalnie od szkoły.

Dzieci i młodzież typu IV to dzieci zdolne, które zostały zdiagnozowane bardzo późno, lub w ogóle! Dojrzewa w nich złość i uraza, jako odpowiedź na poczucie odrzucenia i zaniedbania przez system. Ich poczucie własnej wartości jest bardzo niskie i potrzebują bliskiej relacji z dorosłymi, którym mogą zaufać.

Jak wspierać wyrzutka

Zarówno dziecko, jak i rodzice powinni skorzystać ze wsparcia terapeutycznego. Rekomenduje się także psychodiagnostykę i indywidualną współpracę dziecka z psychologiem.

Twórz dziecku czy nastolatkowi możliwości edukacyjne poza środowiskiem szkolnym. Pozwól mu dogłębnie wnikać w obszary, które go interesują. Szablonowy, tradycyjny program szkolny dla takich dzieci po prostu nie działa.

V. Podwójnie wyjątkowi (The Double-Labeled)

Typ V odnosi się do dzieci, które wykazują także niepełnosprawności, deficyty lub trudności w innych obszarach. Większość takich dzieci nigdy nie jest identyfikowana jako zdolne, bo system szkolny skupia się przede wszystkim na ich słabościach, ignorując ich mocne strony. Potrzeby poznawcze takich dzieci są ignorowane, ponieważ postrzega się je przede wszystkim jako potrzebujące działań naprawczych.

Dzieci typu V często w ogóle nie wykazują się zachowaniami, które szkoły standardowo uważają za symptomy uzdolnień, np. zdobywanie dobrych ocen i startowanie w konkursach. Mogą za to na przykład mieć trudności z pisaniem i czytaniem, regulacją emocji, kontrolą zachowania, skupieniem uwagi, rozumieniem poleceń. Szczególnie często w pułapkę tę wpadają dzieci z ADHD, dysleksją, dzieci w spektrum autyzmu. Funkcjonowanie w typowej szkole nastręcza im trudności i jest źródłem stresu, a mimo to ich potrzeby poznawcze i sposób myślenia wykraczają daleko poza normy dla wieku. Tym bardziej więc czują się skonfundowane, zniechęcone, sfrustrowane, bezbronne i odrzucone.

Dzieci takie mogą nie akceptować tego, że mają w czyś trudności. Bronią się przed tym wierząc, że nauka i szkoła są głupie i nudne. Niekiedy potrafią poniżać innych, aby desperacko podbudować swoją zaniżoną samoocenę. Desperacko chcą unikać porażek i są nieszczęśliwe nie mogąc spełnić swoich własnych oczekiwań wobec siebie. Zmagają się z własnym poczuciem nieadekwatności. Często są niecierpliwe, krytyczne i z trudem reagują na feedback.

Jak wspierać podwójnie wyjątkowe dziecko

Rozpoznaj i zdiagnozuj zarówno trudności, jak i uzdolnienia dziecka. Bądź jego adwokatem w szkole i wyjaśnij nauczycielom, w jakich obszarach czego twoje dziecko potrzebuje. Zapewnij dziecku dodatkową edukację lub terapię w obszarach, w których ma deficyty, jednak nie rezygnując ze wzbogacenia jego rozwoju tam, gdzie potrzebuje czegoś extra.

VI. Autonomiczni (The Autonomous Learner)

Typ VI to dzieciaki niezależne i samodzielnie. Bardzo nieliczne zdolne dzieci wykazują się tym stylem we dzieciństwie, choć rodzice mogą zauważać symptomy w domu. Tak samo jak prymusi (typ I), niezależni nauczyli się efektywnie funkcjonować w systemie szkolnym. Jednak w przeciwieństwie do prymusów, którzy podążają za oczekiwaniami środowiska, niezależni wykorzystują swoje środowisko do tworzenia sobie coraz to nowych szans i możliwości. Niezależni nie pracują dla systemu, to system pracuje dla nich!

Niezależni mają silne, pozytywne przekonania na swój temat, bo ich potrzeby poznawcze i emocjonalne są zaspokajane, odnoszą sukcesy, otrzymują pozytywną uwagę i wsparcie nie tylko z uwagi na swoje dokonania, ale tak po prostu, bezwarunkowo. Są szanowani przez dorosłych i rówieśników, chętnie pełnią funkcje przywódcze w swoich mikrospołecznościach.

Niezależni sami sobą kierują. Czują się pewnie i bezpiecznie projektując swoje własne ścieżki rozwoju i samodzielnie stawiając sobie własne cele. Akceptują siebie i są skłonni podejmować ryzyko. Mają wysokie poczucie osobistej mocy i siły. Wierzą, że mogą samodzielnie zmieniać swoje życie i nie polegają w tym na innych. Potrafią swobodnie i pewnie wyrażać swoje uczucia, cele i potrzeby.

Jak wspierać autonomicznych

Pozwalaj mu być niezależnym! Pozwalaj mu przyjaźnić się z ludźmi w różnym wieku. Pozwól na wzbogaconą lub przyspieszoną edukację. Pozwól mu dogłębnie studiować dziedziny, które je interesują. Twórz okoliczności do eksplorowania własnych pasji.

A jakie jest Twoje dziecko?
Jakim typem byłeś Ty sam?

Tekst został przygotowany na podstawie artykułu “Profiles of the Gifted and Talented”, George T. Betts and Maureen Neihart, Gifted Child Quarterly 1988, dostępny w przedruku m.in. na stronach Davidson Institute.